Allir ættu að vita að mennirnir með dómsvaldið fylgja ekki alltaf þeirri aðferðafræði sem bókstafurinn segir þeim. Ég hef fjallað um þetta í skrifum mínum og þá m.a. nefnt dæmi um dómsúrlausnir sem virðast frekar miðast við að gera almenningi til geðs heldur en að styðjast við gildar réttarheimildir sem stundum geta leitt til úrlausna sem falla ekki vel í kramið hjá fólkinu. Sú regla gildir hins vegar um dómstóla að þeir mega aðeins byggja úrlausnir sínar á settum lögum eða öðrum réttarheimildum ef settum lögum er ekki til að dreifa um það efni sem dæma skal.

Við hrun bankanna á árinu 2008 voru kröfur á hendur þeim aðallega í eigu tveggja hópa. Kröfur beggja þessara hópa töldust til eignarréttinda þeirra og nutu þær því verndar viðeigandi ákvæða stjórnarskrárinnar. Annars vegar voru eigendur innlána en hins vegar almennir kröfuhafar sam veitt höfðu bönkunum lán til reksturs þeirra. Við fall bankanna naut hvorugur þessara hópa lögmælts forgangs fram yfir hinn. Vilji manna stóð hins vegar til þess að veita innlánskröfunum forgang fram yfir hinar almennu kröfur, enda voru eigendur innlánanna að miklu leyti almenningur í landinu sem stofnað hafði innlánsreikninga, aðallega til varðveislu á neyslufé sínu. Dæmt var um þetta í dómi Hæstaréttar í máli nr. 340/2011 þann 28. október 2011. Sátu 7 dómarar í málinu og var ég einn þeirra. Taldi ég mér skylt að dæma málið eftir gildandi réttarheimildum en ekki hagsmunum almennings sem vildi eðlilega vernda innlán sín í bönkunum. Var ég einn dómaranna um úrlausn mína.

Fyrir lá, að með lögum sem sett voru eftir hrun bankanna, voru eignarréttindi almennra kröfuhafa í hinum gömlu bönkum skert í því skyni að tryggja stöðu innlána við slit þeirra með því að veita þeim forgang fram yfir kröfur almennra kröfuhafa. Þannig voru eignarréttindi hinna almennu kröfuhafa beinlínis notuð til að standa straum af greiðslu innlánanna. Má því segja að með setningu laga nr. 125/2008 hafi einfaldlega verið fluttar eignir frá almennum kröfuhöfum til innlánaeigenda í því skyni að bregðast við þeirri alvarlegu stöðu sem upp var komin. Ákvæði 72. gr. stjórnarskrárinnar leyfir ekki tilflutning eignarréttinda milli manna nema að uppfylltum ströngum skilyrðum, sem meðal annars eru talin upp í ákvæðinu, þar með skilyrði um að fullt verð skuli koma fyrir þá eign sem sætir skerðingu. Ekki verður heldur talið að þær ráðstafanir sem gerðar voru geti talist til almennra takmarkana á eignarréttindum, sem teljast heimilar án bóta, enda voru einungis kröfuréttindi tiltekinna kröfuhafa takmörkuð.

Innlánaeigendur héldu því fram að löggjafanum hafi verið lagasetningin sem hér um ræðir heimil þar sem þeir hefðu orðið fyrir alvarlegra tjóni en hinir almennu kröfuhafar. Mætti jafna tjóni þeirra við neyðarástand. Ef löggjafarvaldi er beitt til að bregðast við neyðarástandi, eins og hér var reyndin, hlýtur meginregla að vera sú að fjár til að standa undir kostnaði við slíkar aðgerðir sé aflað með almennum hætti samkvæmt lögum. Ég tel að ekki fái staðist að leggja þennan kostnað svo til eingöngu á hina almennu kröfuhafa bankanna, þó að eignir þeirra, sem skertar eru í þessu skyni, tengist bönkunum sérstaklega með því að vera fólgnar í kröfuréttindum á hendur þeim. Með slíkum úrræðum er þessum aðilum mismunað gagnvart þeim sem áttu innlánskröfur á hendur bönkunum þar sem báðir kröfuhafahóparnir stóðu jafnfætis til forgangs úr hinum fjárvana bönkum. Dómstólar verða að leggja til grundvallar að réttarheimildir leyfi þessa mismunun. Það gerðu þær ekki.

Eignarréttur er verndaður í 72. gr. stjórnarskrár. Til efnisþátta ákvæðisins telst regla um jafnrétti, hliðstæð þeirri sem felst í 65. gr. stjórnarskrár. Með vísan til þess sem að framan greinir var það niðurstaða mín að ekki fengi staðist þá vernd eignarréttinda, sem tryggð er með 72. gr. stjórnarskrárinnar, að skerða kröfuréttindi sóknaraðila við slit bankanna á þann hátt að veita innlánskröfunum forgangsrétt gagnvart þeim svo sem fallist var á með hinum kærða úrskurði Hæstaréttar. Með setningu hinna nýju lagaákvæða voru skert þau eignarréttindi sem almennir kröfuhafar áttu á hendur varnaraðilanum Landsbanka Íslands hf., þannig að í bága fór við nefnt ákvæði stjórnarskrárinnar. Var því að mínum dómi óhjákvæmilegt að taka til greina kröfur þessara kröfuhafa með því að hafna viðurkenningu á forgangsrétti innlánskrafnanna.

Kannski er þetta skýrasta dæmið í dómasögu réttarins undanfarin ár um að vildarsjónarmið, sem almenningi voru þóknanleg, væru tekin fram yfir gildandi lagareglur sem skylt var að leggja til grundvallar dómi í málinu. Margir Íslendingar urðu til þess að fagna dómsniðurstöðunni.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Á árinu 1987 kom út fyrsta bók mín um framkvæmd dómstóla á mannréttindaákvæðum stjórnarskrárinnar. Í bókinni var sagt frá 6 dómum Hæstaréttar, sem kveðnir höfðu verið upp á árunum 1983-1986, og áttu það sameiginlegt að hafnað hafði verið málflutningi um beitingu ákvæða úr mannréttindakafla stjórnarskrárinnar, þó að öll málefnaleg rök hefðu mælt með þeim. Hafði ég sjálfur flutt flest þessara mála fyrir réttinum og teflt fram málsástæðum um þetta án árangurs.

Ég held ég megi segja að margir Íslendingar hafi furðað sig á þessum niðurstöðum Hæstaréttar svo augljós hafi málflutningurinn verið. Svo var að sjá sem mörgum landsmönnum mislíkaði þetta og brýnt tilefni væri til að bregðast við bókinni með endurbótum á ákvæðum í mannréttindakafla stjórnarskrárinnar og raunar á allmörgum öðrum ákvæðum kaflans sem þörfnuðust augljósra endurbóta. Varð bókin tilefni þess að flutt var á Alþingi frumvarp um nýjan og breyttan kafla stjórnarskrár um þessi efni. Þótti mér vænt um þennan árangur af efni bókar minnar, þó að þar hafi sjálfsagt mátt gera sumt betur. Svo fór samt að á árinu 1995 samþykkti alþingi nýjan kafla í stjórnarskrána um mannréttindi (lög nr. 97/1995). Þar voru m.a. tekin upp ný ákvæði um atriði sem ég hafði gert að umræðuefni í bók minni en ekki höfðu hlotið náð fyrir réttinum. Er enginn vafi á að bók mín hafði afgerandi áhrif við þessar réttarbætur, enda voru þar m.a. tekin upp ákvæði sem ekki hafði verið að finna áður í skránni. Sem dæmi má nefna rétt manna til að hafna aðild að félögum sem létu stjórnmál til sín taka og önnur sem kröfðust jafnréttis manna fyrir eignaskerðingum.

Í bók minni „Deilt á dómarana“ var, eins og áður sagði, fjallað um sex dómsmál þar sem hafnað hafði verið málflutningi um mannréttindi. Hér fer á eftir stutt frásögn af efni þeirra.

TVEIR DÓMAR UM TJÁNINGARFRELSI

Frjálst útvarp

Í október 1984 stóð yfir verkfall bókagerðarmanna sem og verkfall opinberra starfsmanna. Við þetta lagðist öll fjölmiðlun niður. Engin blöð komu út og ekkert var útvarpað, þar sem ríkið hafði á þessum tíma einkarétt á útvarpi og sjónvarpi. Þrír ungir menn (Kjartan Gunnarsson, Eiríkur Ingólfsson og Hannes Hólmsteinn Gissurarson) tóku þá að reka litla útvarpsstöð í Reykjavík, aðallega í því skyni að segja fréttir. Lögreglan stöðvaði útsendingar þessarar stöðvar og síðar voru fyrirsvarsmenn hennar ákærðir fyrir að hafa brotið gegn lögmæltum einkarétti ríkisins til útvarps. Þeir vísuðu til meginreglu um tjáningarfrelsi, sem þeir töldu að ætti ekki bara að gilda um tjáningu á prenti, eins og stjórnarskráin kvað á um, heldur einnig um aðra tjáningarhætti, svo sem útvarp. Einnig byggðu þeir á því, að einkaréttur ríkisins til útvarps hlyti að byggjast á þeirri forsendu að útvarpað væri og loks á því að neyðarástand hefði ríkt í landinu á sviði fjölmiðlunar þessa átakamiklu októberdaga, þegar lokað hafði verið fyrir alla fjölmiðlun. Hæstiréttur hafnaði vörnum þeirra og sakfelldi þá. Í framhaldinu voru gerðar breytingar á stjórnarskrá, þannig að tjáningarfrelsi var ekki lengur bundið við prent. Að auki var einkaréttur ríkisins til útvarps afnuminn skömmu eftir þessa atburði.

Spegillinn

Maður (Úlfar Þormóðsson) gaf út tímaritið Spegilinn. Í lok maí 1983 hóf hann dreifingu á blaði, sem ríkissaksóknari taldi að innihéldi klám og guðlast, svo að í bága færi við almenn hegningarlög. Hlutaðist hann til um að lögregla legði hald á öll tiltæk eintök af blaðinu sem hafði verið komið á dreifingarstaði. Hann leitaði ekki dómsúrskurðar, áður en ráðist var í þessa aðgerð. Hæstiréttur taldi þetta standast, þrátt fyrir að stjórnarskráin verndaði rétt manna til að tjá hugsanir sínar á prenti, sem menn yrðu þó að ábyrgjast fyrir dómi, og þar væri ritskoðun (fyrirfram tálmun á tjáningu) alveg sérstaklega bönnuð. Fyrir þessu voru ekki færð nein frambærileg rök. Niðurstaðan benti til alveg ótrúlegrar tregðu til að dæma mönnum þau réttindi, sem stjórnarskráin virtist klárlega vernda. Tekið skal fram að ég annaðist ekki flutning þessa máls, þó að ég gerði það að umræðuefni í bók minni.

TVEIR DÓMAR UM SKATTLAGNINGU

Kjarnfóðurgjald

Með lögum vorið 1983var heimilað að leggja allt að 200% (!) skatt á innflutt kjarnfóður. Í lögunum voru sett mjög matskennd og teygjanleg skilyrði fyrir heimildinni til að leggja skattinn á. Í stjórnarskránni var að finna skýr fyrirmæli um, að skattar verði ekki lagðir á nema með lögum. Fólst í þessu bann við því, að löggjafinn framselji skattlagningarvaldið til stjórnvalda. Landbúnaðarráðherra lagði á 33,3% skatt á grundvelli laganna um kjarnfóðurgjaldið. Framleiðandi, sem gert var að greiða þennan skatt, bar málið undir dómstóla. Byggði hann á því, að hið víðtæka framsal á valdi til skattlagningar, sem fólst í lögunum um kjarnfóðurgjaldið stæðist ekki stjórnarskrána. Hæstiréttur hafnaði þessum sjónarmiðum, án þess að færa fyrir því nokkur efnisleg rök að heitið gæti. Á því var einnig byggt í málinu, að við skattlagninguna væri mönnum mismunað á tvennan hátt. Í fyrsta lagi legðist skatturinn mjög þungt á búgreinar, sem notuðu kjarnfóður mikið til framleiðslu sinnar (kjúklingar, egg, svín) en létt á aðrar (svonefndar hefðbundnar greinar). Í annan stað stæðist ekki það millifærslukerfi sem komið hafði verið á fót, þar sem heimilað var að ráðstafa innheimtum skatti aftur til framleiðenda, ekki síst þeirra sem framleiddu sömu afurðir en með meiri tilkostnaði. Málið var dæmt, án þess að vikið væri einu orði að þessum málflutningi framleiðandans. Varð ekki betur séð en dómstóllinn hafnaði því, að veita borgurum þá vernd fyrir skattheimtu sem stjórnarskráin kvað á um. Við stjórnarsrárbreytingar 1995 voru ákvæði stjórnarskrár á þessu sviði styrkt til hagsbóta fyrir borgara.

Gengismunur

Þann 27. maí 1983 var gengi íslensku krónunnar fellt um 14,6%. Um leið voru sett lög, þar sem svo var mælt fyrir, að við skil til banka á gjaldeyri fyrir útfluttar sjávarafurðir, sem framleiddar væru fyrir 1. júní 1983, skyldi taka af honum 10% „gengismun“ og færa á reikning á nafni ríkissjóðs í Seðlabankanum. Ríkisstjórnin skyldi kveða nánar á um, til hvaða afurða þetta tæki. Það var gert og voru sumar sjávarafurðir skattlagðar en aðrar ekki, án þess að skýrt væri hvaða sjónarmið lægju þar til grundvallar. Ekki var gefin út reglugerð um þetta; aðeins bréfleg tilkynning frá ríkisstjórn til Seðlabanka. Og ríkisstjórnin skyldi samkvæmt lögunum ráðstafa fénu „í þágu sjávarútvegsins og sjóða hans“. Engar reglur voru settar um þessa ráðstöfun og var fénu ráðstafað, án þess að séð yrði hvaða sjónarmið réðu. Árum saman höfðu verið sett svipuð lög við gengisfellingar. Fyrirtæki á Bakkafirði framleiddi blautverkaðan saltfisk og skreið til útflutnings, en ríkisstjórnin skattlagði þessar afurðir. Fyrirtækið vildi ekki una þessu og höfðaði mál gegn íslenska ríkinu til endurheimtu á skattinum. Byggði málssóknin meðal annars á því, að valdframsalið til ríkisstjórnarinnar væri víðtækara en stjórnarskráin heimilaði, auk þess sem með skattlagningunni væri brotið gegn jafnræði manna gagnvart skatti. Skatturinn væri þannig aðeins lagður á framleiðendur sjávarfangs en ekki til dæmis iðnaðarvara eða eigendur erlends gjaldeyris, en þessir aðilar hefðu líka haft hag af gengisfellingunni. Þar að auki væru ekki allir framleiðendur sjávarfangs skattlagðir, heldur aðeins sumir þeirra. Hæstiréttur hafnaði öllum þessum sjónarmiðum. Enginn viðhítandi rökstuðningur var gefinn fyrir niðurstöðunni. Virtust því ákvæði stjórnarskrárinnar um vernd fyrir sköttum, a. m. k. á þessum tíma, lítils virði.

Eignarréttur í forsjá sveitarstjórna

Eigandi jarðar leigði hana manni sem nýtti jörðina án þess að taka sér búsetu á henni. Í ábúðarlögum voru ákvæði um að landeigendum, sem ekki ráku búskap sjálfir, væri skylt að leigja jarðir sínar hæfum umsækjendum. Væri frá þessu vikið hefði sveitarstjórn heimild til að ráðstafa jörð á þann hátt sem hagkvæmastur væri fyrir sveitarfélagið, eins og það var orðað. Í lögunum voru einnig ákvæði um, að leiguliða væri skylt að eiga lögheimili á ábúðarjörð sinni. Hús á jörðinni, sem fjallað var um í málinu, voru í niðurníðslu og lá fyrir að ekki væri unnt að setjast þar að nema með verulegum tilkostnaði við húsbyggingar. Sveitarstjórn og jarðanefnd neituðu að samþykkja byggingarbréf um jörð þessa, en samþykki þessara aðila var áskilið í lögum. Forsendur synjunar voru þær, að leigutakinn hygðist ekki flytja á jörðina. Höfðaði sveitarstjórnin síðan mál með kröfu um, að byggingarbréfið yrði dæmt ógilt. Jarðeigandinn taldi þetta brjóta gegn ákvæði stjórnarskrár um vernd eignarréttar, því ekki væri einungis verið að banna honum að ráða sjálfur eign sinni, heldur væri honum einnig skipað að stofna til mikilla útgjalda við að byggja upp húsakost jarðarinnar, án þess að líklegt væri að sú fjárfesting yrði arðbær. Meirihluti Hæstaréttar féllst á kröfu sveitarfélagsins og ógilti byggingarbréfið. Virtist stjórnarskrárvernd eignarréttarins ekki virt mikils við þessa niðurstöðu.

Minnihlutaatkvæði um félagafrelsi

Bónda var gert með heimild í lögum að greiða svonefnt búnaðarmálasjóðsgjald, sem var í reynd félagsgjald til búnaðarsambands og Stéttarsambands bænda. Hann taldi þetta brjóta gegn félagafrelsi sínu, sem hlyti að fela í sér réttinn til að ákveða sjálfur í hvaða félögum maður væri. Í dómsmáli, þar sem á þetta reyndi, benti hann meðal annars á, að þessi félög væru í reynd pólitísk félög, sem reglulega á fundum sínum ályktuðu um dæmigerð pólitísk ágreiningsefni, svo sem um framleiðslustjórn á búvörum með valdboði á borð við skattaálögur á aðföng og framleiðslukvóta. Meiri hluti Hæstaréttar dæmdi málið á öðrum grundvelli en þessum og þurfti því ekki að taka afstöðu til sjónarmiða bóndans um félagafrelsi. Tveir dómarar í minnihluta fjölluðu hins vegar um þetta og töldu það standast að leggja félagahelsi þetta á bónda. Fyrir því höfðu þeir engin efnisleg rök að heitið gæti. Síðan þessi dómur gekk, hefur margt gerst á þessu sviði. Við stjórnarskrárbreytingar 1995 var þannig sett inn regla, sem beinlínis verndar rétt manna til að standa utan félaga.

__________

Það er auðvitað ánægjuefni fyrir málflytjanda að sjá svona breytingar gerðar á stjórnarskránni fyrir tilverknað málflutnings hans þágu réttinda sem ekki var fallist á þó að þau mætti telja sjálfsögð í ríki sem taldi sig virða mannréttindi. Er svo að sjá að sumir laganna smiðir hafi ekki áttað sig á tilefni því sem framangreind dómsmál gáfu við lagabreytingarnar 1995 og er þetta greinarkorn því skrifað til upprifjunar á þessu.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Þessa dagana hefur mikið verið fjallað á netinu um dóm Landsréttar í máli, þar sem piltur var ákærður fyrir kynferðisbrot á stúlku í samkvæmi, sem þau voru stödd í. Hafði hann verið sýknaður í Héraðsdómi og var sú niðurstaða staðfest af tveimur dómurum í Landsrétti en einn vildi sakfella piltinn. Forsendur þess síðast nefnda fyrir sakfellingunni eru satt að segja með ólíkindum.

Svo stóð á að brotaþoli og ákærði voru ein til frásagnar um atvikin að hinu meinta broti. Lá fyrir af beggja hálfu að kynmök höfðu átt sér stað. Þau gáfu hins vegar mismunandi framburð um atvikin og bar stúlkan að þau hefðu haldið áfram eftir að hún hafi verið orðin þeim afhuga. Pilturinn neitaði þessu og sagðist hafa hætt strax og hann varð þess var að stúlkan vildi hverfa frá.

Engin vitni voru að atvikum og tók dómarinn, sem skilaði sératkvæðinu, sér fyrir hendur að meta trúverðugleika framburðar aðilanna og byggði dóm sinn á því að framburður stúlkunnar hafi verið trúverðugri en piltsins.

Allir sem fást við svona mál vita að mat á trúverðugleika aðila, þegar þeir lýsa atvikum á mismunandi leið, er afar varhugavert til sönnunar á atvikum í málum af þessu tagi. Stafar það auðvitað af því að báðir eru hlutdrægir í lýsingum sínum. Eins og menn vita hvílir sönnunarbyrðin um hina refsiverðu háttsemi á ákæruvaldinu. Vafa ber að meta hinum ákærða í hag. Stafar það af því að dómstólum er óheimilt að sakfella ákærðan mann nema sökin sé vafalaus. Þarf varla að hafa mörg orð um harminn sem hann og aðstandendur hans þurfa að þola sé hann dæmdur að ósekju.

Dómarinn sem skilaði þessu sératkvæði lét þessa meginreglu ekki aftra sér. Hann sagðist meta framburð stúlkunar henni í hag, svo varhugaverð sem slík afgreiðsla er hjá manni sem fer með dómsvald í refsimálum. Og ekki nóg með það. Við lestur á atvikum málsins er ljóst að framburður piltsins var að mun trúverðugri en stúlkunnar. Framburður hans hafði haldist óbreyttur frá upphafi en hennar ekki. Hún bar á mismunandi vegu um ýmis atvik málsins við meðferð þess.

Í sjálfu sér getur ekki nokkur maður fullyrt um atvikin að kynmökunum. Vegna reglunnar um sönnunarbyrðina er dómurunum skylt að sýkna sakborninginn ef sökin sannast ekki. Þessa reglu hljóta allir dómarar að þekkja. Mikla harmleiki hefur leitt af röngum dómum sem kveðnir hafa verið upp án fullnægjandi sönnunarfærslu. Sá dómari sem gerist sekur um slíkt, þó að í sératkvæði sé, ætti að leita sér að öðru starfi. Í reynd er lögbrot hans alvarlega heldur en brotið sem ákært var fyrir í málinu.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Flestum Íslendingum er ljóst að hér á landi eru í gildi stjórnarskrárvarðar reglur sem teljast vernda frelsi borgaranna (sjá t.d. 73. gr, stjórnarskrárinnar um umtjáningarfrelsi). Telja má þessar reglur grunnstoðir hér á landi um samskipti milli manna. Ef einhver tjáir t.d. skoðun, sem okkur líkar ekki, er okkar aðferð fólgin í að njóta réttar til að tjá öndverða skoðun og færa fram rök fyrir henni. Við viljum forðast í lengstu lög að banna skoðanir annarra þó að við samsinnum þeim ekki. Samt er að finna í 3. mgr. 73. gr. stjórnarskrár ákveðnar heimildir löggjafans til að setja tjáningarfrelsinu skorður í þágu tiltekinna réttinda annarra „enda teljist þær nauðsynlegar og samrýmist lýðræðishefðum“. Öllum er ljóst að þessi heimild til takmörkunar frá meginreglunni er afar þröng þó að sjá megi þess merki í framkvæmd dómstóla að of langt hafi verið gengið í takmörkunum.

Frelsi með ábyrgð er einstaklega vel lukkað fyrirbæri. Samt hefur þeim öflum vaxið ásmegin hin síðari ár sem vilja takmarka þetta frelsi í þágu skoðana sem þeir hinir sömu telja „réttari“ en skoðanir annarra. Birst hafa greinar sem boða viðhorf um að íslenskir borgarar brjóti af sér með því að tjá skoðanir sem á einhvern hátt geta talist neikvæðar gagnvart tilteknum þjóðfélagshópum. Þá virðast höfundar til dæmis vilji reisa skorður við því að menn tjái sig um hættu sem þeir telja að okkur steðja af þeim sem aðhyllast trúarbrögð múslima á þeirri forsendu að í múslimaríkjum séu almenn mannréttindi brotin, t.d. á konum. Vera má að okkur Íslendingum stafi ekki hætta af slíku fólki. Engar líkur séu á að það muni reyna að koma hér á framfæri viðhorfum mannfyrirlitningar sem virðast vera ráðandi í heimalöndum þess. Á þessu höfum við sjálfsagt mismunandi skoðanir. Okkar aðferð gengur út á að banna engar þeirra. Þvert á móti viljum við að fram fari skoðanaskipti um þetta. Það er eins og sumir vilji frekar banna skoðanir um þessi málefni sem þeir lýsa sig andvíga. Ganga þeir þá stundum svo langt að nafngreina Íslendinga sem hafa tjáð skoðanir, sem höfundunum líka ekki, og tala niðrandi um þá. Það er eins og þessir höfundar séu andvígir því andlega frelsi sem felst í frelsi okkar til tjáningar. Þetta er þá oft einhvers konar fagnaðarerindi höfundanna.

Við skulum frekar leggja áherslu á að frelsi bætir lífskjör þeirra sem minnst hafa að bíta og brenna. Í því fyrirkomulagi sem verndar frelsi borgaranna felast ekki bara gæði á hinu andlega sviði sem við sem einstaklingar ættum að þakka fyrir. Í því felast líka bestu kostir sem mannkynið hefur kynnst til framfara og velferðar í þágu allra manna. Í gervallri mannkynssögunni er ekki unnt að finna annað eins framfaraskeið og við höfum notið eftir að meginreglan um frelsið varð ráðandi í samfélagi okkar ásamt vernd einstaklingsbundinna mannréttinda. Fyrst og fremst hefur hagur þeirra sem minnst hafa í samfélaginu tekið stórstígum framförum. Lífskjör þeirra hafa frá upphafi 20. aldar batnað svo um munar. Um þetta má til dæmis vísa til bókarinnar Framfarir, eftir sænska sagnfræðinginn Johan Norberg, sem út kom í íslenskri þýðingu á árinu 2017. Þessi velferð á rót að rekja til meginreglunnar um frelsi í viðskiptum. Menn ættu að leggja sig fram um að skilja að hagur almennings batnar ekki með opinberum tilskipunum. Ef litið er til lengri tíma batnar hann aðeins með aukinni velgengni fyrirtækja í atvinnurekstri. Þannig ættu t.d. fyrirsvarsmenn launþega að reyna að sameinast um það markmið að efla kapítalismann. Aukinn árangur í atvinnurekstri er eina leiðin til bættra lífskjara borgaranna. Þau munu ekki batna með aukinni skattheimtu og úthlutun til almennings úr sameiginlegum sjóðum. Slík aðferðafræði leggur deyfandi hönd á viðgang þeirra sem skapa tekjur, okkur öllum til hagsbóta.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Það er stundum næstum því sorglegt að fylgjast með stjórnmálaátökum dagsins í landi okkar og virða fyrir sér forsendurnar sem þau byggjast á. Núna eru sagðar fréttir af launatilfærslum fyrir milligöngu ríkissjóðs. Þeir fjármunir eru auðvitað sóttir í vasa skattgreiðenda. Tilfærslur fjár eiga sér stað í stórum stíl m.a. með auknum álögum á eigendur bifreiða o.fl. Um leið hefjast svo auðvitað deilur um þá úthlutun réttlætis sem í þessum ráðstöfunum felst. Sumir telja sig hlunnfarna. Þeir hefðu átt að fá stærri skerf af nægtaborði úthlutunarsinna. Það var allt fyrirséð. Lítið er hins vegar talað um þann hugmyndafræðilega grundvöll sem þessar aðgerðir með reglusetningu byggjast á, hvað þá að menn velti fyrir sér hvert við stefnum með því að haga skipan mála með þeim hætti sem hér um ræðir.

Þeir sem kveðast nú styðja svona ráðstafanir í þágu ætlaðs réttlætis ættu að spyrja sjálfa sig hver sé grundvöllurinn fyrir því samfélagi sem við öll erum í við annað fólk. Erum við ekki sjálf grunneiningin? Við höfum auðvitað aldrei verið beðin um að semja okkur inn í samfélag við aðra. Flest teljum við samt að okkur beri siðferðileg skylda til þátttöku í slíku samfélagi. Ástæðan er nábýlið við aðra og óhjákvæmileg sameiginleg viðfangsefni okkar og þeirra. Þess vegna beygjum við okkur flest undir að teljast þátttakendur í sameiginlegu skipulagi með öðru fólki.

Meginhugmyndin hlýtur samt að vera sú að einstaklingurinn í slíku samfélagi sé grunneiningin. Hann verður ekki til fyrir samfélagið heldur verður samfélagið til vegna hans og annarra einstaklinga sem þar er að finna. Hlutverk þess getur aldrei orðið að taka ákvarðanir um sérstök málefni hans eða aflétta ábyrgð hans á ákvörðunum sem hann sjálfur hefur tekið um sín eigin málefni. Það hefur miklu fremur því hlutverki að gegna að vernda réttindi hans fyrir ásókn annarra. Þessi hugsun mótar þýðingarmikil grunnviðhorf í stjórnskipun okkar og lögum. Til dæmis er það almenn meginregla í okkar réttarkerfi að frelsi manna til orða og athafna eigi helst ekki að takmarkast af öðru en réttindum annarra. Samt reyna atkvæðakaupendur stjórnmálanna daglega að þynna þessi viðhorf út með aðgerðum sínum. Og kjósendur hafa í skammsýni sinni tilhneigingu til að selja atkvæðin þeim sem best býður. Pyngja dagsins er þyngri hjá þeim flestum en fylgispekt við hugsjónir frelsis og ábyrgðar.

Það skiptir sköpum fyrir velferð og hamingju manna að njóta frelsis til að stjórna eigin lífi og taka ákvarðanir um hagi sjálfs sín. Þessu verður að fylgja ábyrgð þess manns sjálfs sem í hlut á. Það er lykilatriði. Í samfélagi mannanna er auðvelt að greina alls kyns vandamál sem einstaklingar og hópar eiga við að stríða. Úrræði dagsins felast í að vilja taka á vandanum með opinberum afskiptum og forsjá og forða mönnum frá að bera ábyrgð á sjálfum sér. Úthlutun réttlætis nú vegna „skuldavanda heimilanna“ er af þessum toga. Kannski á stjórnmálastefna ríkisafskipta, sem ráðið hefur málum í landinu undanfarna áratugi, sinn þátt í að menn sjá ekkert athugavert við það þjóðskipulag sem úthlutar réttlæti með lagareglum. Menn sjá ekki skóginn fyrir trjánum. Allir stjórnmálaflokkar taka þátt í þeirri forsjárhyggju sem í þessu felst. Enginn valkostur býðst um annað.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Þjóðin hefur undanfarin ár fengið fréttir af átökum ríkissaksóknara, Sigríðar J. Friðjónsdóttur, við vararíkissaksóknarann, Helga Magnús Gunnarsson. Hófust þessar stælur með áminningu Sigríðar við Helga Magnús í ágústmánuði árið 2022. Hrakti hún í framhaldinu Helga Magnús úr starfi sínu og hefur neitað honum um að fá aðstöðu við embættið og verkefni til að sinna starfsskyldum sínum.

Þetta mál er allt hið undarlegasta. Samkvæmt 2. mgr. 20. gr. laga nr. 88/2008 um meðferð sakamála skipar ráðherra vararíkissaksóknara ótímabundið.

Í lögum nr. 70/1996 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins er kafli um lausn starfsmanna frá embætti. Þar segir í 1. mgr. 26. gr. að stjórnvald sem skipar í embætti veiti og lausn frá því um stundarsakir. Undanfari lausnar um stundarsakir er áminning. Í 21. gr. laganna frá 1988 er kveðið á um að forstöðumaður stofnunar skuli veita áminningu. Ef um ráðherraskipaðan starfsmann er að ræða verður að telja það falla undir verksvið ráðherra að veita honum áminningar, því þær eru auðvitað haldlausar ef embættismaður sem ekki hefur skipunarvaldið veitir áminningarnar. Hann getur nefnilega ekki fylgt þeim eftir með uppsögn starfsmannsins úr starfi gefi atvik málsins tilefni til.

Af þessu leiðir að áminning ríkissaksóknara á hendur Helga Magnúsi, sem sagt hefur verið frá í fjölmiðlum, hefur enga þýðingu fyrir starf hans við embættið. Hann virðist hins vegar hafa látið þetta yfir sig ganga og hefur nú látið af starfi sínu sem vararíkissaksóknari. Undanfari þessarar niðurstöðu er ólögmæt áminning ríkissaksóknarans og undirlægjuháttur sitjandi dómsmálaráðherra.

Við hefur blasað allan þennan tíma að persónuleg andúð ríkissaksóknarans á Helga Magnúsi hefur valdið þessu uppnámi við starfrækslu þessa embættis. Persónuleg andúð getur ekki orðið tilefni til brottvikningar starfsfólks. Hér hefur ríkissaksóknarinn að auki orðið til þess að embættið er verr búið en áður til að sinna lögbundnu hlutverki sínu. Sýnist ráðherrann hafa haft fullt tilefni til að áminna ríkissaksóknarann og víkja honum síðan úr starfi hefði hann ekki látið sér segjast við áminninguna.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Þegar aldurinn færist yfir og menn hafa látið af fyrri störfum getur verið gott að finna sér eitthvað uppbyggilegt að gera til að stytta sér stundir. Nú orðið er boðið upp á allmargar myndveitur í sjónvarpi, þar sem sýndur er mýgrútur af kvikmyndum bæði góðum og slæmum. Mér finnst svo sem flestar þeirra frekar þunnar í roðinu en inn á milli eru samt allmargar sem eru svo sannarlega þess virði að taka frá stundarkorn til að horfa á.

Kannski má segja að kvikmyndirnar greinist margar aðallega í tvenns konar efni, annars vegar mannleg samskipti og ástina sem er auðvitað sígilt viðfangsefni í sönnum og skálduðum sögum. Hins vegar eru svo myndir sem sýna kannski aðallega ofbeldi og átök sem kalla að sér áhorfendur.

Hér á eftir birti ég nöfn kvikmynda sem ég tel góðar og hafa vakið jákvæðar og uppbyggilegar hugsanir hjá flestum áhorfendum. A.m.k. gildir það um mig. Verið getur að einhverjum lesendum þessa pistils þyki fengur að því að fá ábendingar um nokkrar slíkra mynda:

1. Notebook.
2. Beautiful Mind (byggð á lífshlaupi þekkts vísindamanns, Johns Nash)
3. Forrest Gump.
4. As Good as It Gets.
5. Good Will Hunting.
6. A Star Is Born.
7. Atonement.

Finnist mönnum jákvætt að klökkna svolítið yfir góðum lýsingum á ástinni og öðrum mannlegum samskiptum gætu þetta verið nytsamar ábendingar. Góða skemmtun.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Hér á Íslandi er margt sem betur mætti og ætti að fara. Lítum á nokkur dæmi:

1. Hjarðhegðun. Menn taka alltof oft undir skoðanir og háttsemi annarra án þess að hafa sjálfir aflað upplýsinga og lagt málefnalegt mat á það sem um ræðir. Þannig er tekið undir með þeim sem hæst láta.
2. Flestir stjórnmálamenn eru stefnulausir, en með því á ég við að þeir styðjast sjaldnast við ákveðna pólitíska línu, sem oft er nauðsynlegt að kynna fyrir kjósendum fyrirfram svo þeir viti hvers vænta megi af þeim sem þeir kjósa.
3. Embættismenn í þjónustu ríkisins ráða mörgum (flestum?) ákvörðunum í málefnum almennings og stofnana sem ríkisvaldið er í fyrirsvari fyrir. Kosnir fulltrúar telja það aðalskyldu sína að byrja störf sín í embætti með því að kynna sér viðhorf embættismanna sem fyrir sitja í t.d. ráðuneytunum og eru reyndar miklu fleiri en þörf er á. Hér eiga kjörnir fulltrúar að halda um stjórnartauma en gera það oft lítt eða ekki. Þeim finnst þá þægilegra að lúta forsjá embættismanna sem hafa oft meiri vitneskju en þeir um kringumstæður mála.
4. Birtar hafa verið upplýsingar um að starfsmenn ríkisins séu margir verklausir eða verklitlir. Mikill mannafli fer í að gera lítið sem ekkert í vinnunni. Þetta kostar almenning stórfé. Lagareglur torvelda þeim, sem almenningur hefur kosið til áhrifa, að segja upp opinberum starfsmönnum sem engin þörf er fyrir.
5. Stór hluti almennings hikar ekki við að fullyrða að þeir, sem hafa verið sakaðir um afbrot, hafi framið brotin, þó að sök þeirra hafi ekki verið sönnuð fyrir þeim stofnunum sem um það eiga að fjalla (dómstólum). Af þessu hafa hlotist miklir harmleikir.
6. Það er einkenni á störfum kjörinna fulltrúa að vilja takast á hendur forsjá fyrir ýmsum málefnum þjóðarinnar, þó að engin þörf sé fyrir slíkt. Með þessari háttsemi telja þeir sig vinna að hagsmunum almennings þó að reyndin af þessu sé öndverð og gangi ekki út á annað en að hafa vit fyrir fólkinu og vernda það fyrir sjálfu sér. Meginreglan á að vera sú að menn taki sjálfir ábyrgð á ákvörðunum sem varða eigin hagsmuni þeirra og beri síðan sjálfir ábyrgð á því sem aflaga kann að fara.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Það er þarft að setja sig stundum í hátíðlegar stellingar og velta fyrir sér grundvellinum fyrir því samfélagi sem við öll erum í við annað fólk.

Meginhugmyndin hlýtur að vera sú að einstaklingurinn sé grunneiningin í slíku samfélagi. Hann verður ekki til fyrir samfélagið, heldur verður samfélagið til vegna hans og annarra einstaklinga sem þar er að finna. Hlutverk þess getur aldrei orðið að drottna yfir honum. Það hefur miklu fremur því hlutverki að gegna að vernda réttindi hans fyrir ásókn annarra.

Þessi hugsun mótar þýðingarmikil grunnviðhorf í stjórnskipun okkar og lögum. Til dæmis er það almenn meginregla í okkar réttarkerfi að frelsi manna til orða og athafna eigi helst ekki að takmark ast af öðru en réttindum annarra. Við teljum líka þá meginreglu gilda að setta lagaheimild þurfi til að skerða frelsi einstaklinga og jafnvel að slík heimild dugi ekki til ef skert eru réttindi sem njóta ríkari verndar samkvæmt sérstökum ákvæðum sem við höfum sett í stjórnarskrá okkar um það. Ég tel að miklu máli skipti fyrir þá sem starfa að úrlausn mála í réttarkerfinu að átta sig vel á þessum hugmyndagrundvelli stjórnskipunarinnar.

Einnig er sérstök ástæða til að nefna annan þátt, sem að mínum dómi er óaðskiljanlegur hluti af þeirri lífsskoðun sem hér er lýst, en það er virðing fyrir öðru fólki og skilyrðislaus viðurkenning á rétti þess til að haga eigin lífi á þann hátt sem það sjálft kýs, eins lengi og það skaðar ekki aðra. Mannfólkið er fjölbreytilegt og einstakir menn hafa ólíkar kenndir, hvatir og langanir í lífinu. Allir eiga þar að mínum dómi sama rétt. Ekkert okkar hefur heimild til að sitja yfir hlut annarra með því að bjóða og banna, eins og svo margir vilja sífellt gera. Sumir vilja flokka mannfólkið eftir þjóðerni, litarhætti, trúarbrögðum, kynferði, kynhneigð, gáfum eða hverju því öðru sem greinir einn mann frá öðrum og láta menn njóta misjafns réttar eftir því hverjum þessara „flokka“ þeir tilheyra. Til þess hafa menn ekki heimild af þeirri einföldu ástæðu að einn á ekki að ráða neinu um einkahagi annars.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Við myndun núverandi ríkisstjórnar voru höfð uppi stór orð um að nú yrði sparað í rekstri ríkisins. M.a. hafði þá nýlega komið fram tillaga um að fækka dómurum Hæstaréttar úr sjö í fimm. Ástæðan fyrir þessu var sú að eftir stofnun Landsréttar á árinu 2018 hafði komið í ljós svo um munaði að dómstóllinn hafði svo lítið að gera að hver dómari dæmdi aðeins í 30-40 málum á ári, en þessi fjöldi hafði á árunum fyrir breytinguna verið allt að 330 málum á hvern dómara á ári. Leiddi þetta til þess að dómararnir tóku að sér að sinna öðrum embættum, m.a. hjá ríkinu, sem sjálfsagt hafa aukið tekjur þeirra um allt að helmingi.

Strax á fyrsta degi í embætti var dómsmálaráðherrann spurður, hvort ekki stæði til að flytja frumvarp á Alþingi um þessa breytingu. Ráðherrann svaraði að bragði að ekki kæmi til greina að fækka dómurunum. Engin rök voru fyrir þessari afstöðu, en með lagabreytingu í þessa átt hefði mátt spara ríkissjóði nokkur hundruð milljónir króna á ári. Hver ætli ástæðan sé fyrir þessari óskiljanlegu afstöðu?. Mér dettur t.d. í hug að ráðherrann vilji með þessu auka líkur á að geta sjálf orðið dómari við réttinn þegar ráðherradómi lýkur.

Er þetta ekki dæmigert? Persónulegir eigin hagsmunir eru teknir fram yfir hagsmuni þjóðarinnar af því að spara umtalsverð útgjöld í rekstri ríkisins. Þessi ráðherra hefur, bæði á þessu sviði sem öðrum, sýnt fram á vanhæfni til að sinna starfi sínu. Og aðrir ráðherrar hafa sýnilega stutt ráðherrann í þessari smánarlegu afstöðu. Er ekki þörf á að þjóðin ákveði við fyrsta tækifæri að losa þjóðina við þetta fólk úr ráðherradómi?

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur